Tomasz Szarota – Okupowanej Warszawy dzień powszedni

Klasyczna książka Tomasza Szaroty, która doczekała się aż czterech wydań. Nie bez powodu: autor wykonał iście benedyktyńską pracę, by na podstawie dokumentów, opracowań i wspomnień zrekonstruować bez mała każdy aspekt życia w okupowanej stolicy – zarówno z perspektywy naszych rodaków, jak również Niemców. Dzięki temu czytelnik otrzymuje potężne kompendium wiedzy na temat jedzenia, ubioru, transportu, kultury, pracy, handlu, przestępczości etc. W odróżnieniu do poprzednich wydań (trzecie ukazało się w roku 1988), Szarota opisał reakcje na wieść o zbrodni w Katyniu, co rzecz jasna nie było możliwe w czasach ustroju słusznie minionego. Mimo to na książce wyraźnie odciskają się czasy, w jakich powstała: widać to w szczególności w zrównywaniu działalności AK i GL (a także innych organizacji lewicowych), przy czym powszechnie wiadomo, że działalność AK pod każdym niemal względem przewyższała (i to o kilka rzędów) aktywność innych ugrupowań. Doskonale rozumiem względy cenzuralne, ale fragmenty takie jak ostatnie strony rozdziału Zagadnienie postaw w nowym wydaniu powinny zostać poddane gruntownym zmianom i cięciom. W całej książce brakuje zresztą ręki redaktora, przez co tekst jest niekiedy rozwlekły, pełen zapowiedzi tego, co będzie dalej, a także zawiera zdania pozbawione znaczenia. Bardzo zestarzały się także fragmenty napisane w rozpowszechnionym w chwili pisania książki ujęciu pozytywistycznym i interdyscyplinarnym. Odwołanie się do słownikowych definicji psychologicznych sprzed pięćdziesięciu lat może dziś już dzisiaj budzić uśmiech politowania, podobnie jak próby opisu zjawisk społecznych w ramach teorii przestarzałych, a wręcz jawnie kłócących się z przedstawianymi przez Szarotę faktami (jak np. koncepcja samobójstwa, zapożyczona od Durkheima). Szkoda to tym większa, iż odpowiednia rewizja tej książki mogłaby uczynić z niej punkt odniesienia dla kolejnych pokoleń. Niestety, szansa ta została poniekąd zmarnowana. W żadnym razie nie jest to zła publikacja, ale piętno czasów, w których powstała, odciska się na niej zbyt wyraźnie, przez co należy ją czytać cum grano salis.