Bohdan Urbankowski – Bal u kata

Ta licząca ponad 600 stron książka stanowi biograficzny zapis ostatnich miesięcy życia Tadeusza Borowskiego. Mimo jasno zarysowanego tematu, ważniejsze od samego autora Pożegnania z Marią jest tu tło dziejowe: komunistyczny rozkład państwowości, moralności i przyzwoitości. Urbankowski opisuje sale sądowe, na których toczą się sfingowane procesy, katownie UB, plebanie, na których księża czekają na aresztowanie, lokale, w których brylują „mierni, ale wierni” i wnętrza ministerialnych gabinetów. Tak poskładana mozaika daje wstrząsający wgląd w codzienność najciemniejszego stalinizmu. Sam Borowski jest tu jedynie manekinem, który – obdarty ze złudzeń – stopniowo odzyskuje autonomię i ostrość widzenia, co jednak zamiast mu pomóc, ciągnie go na dno. Uwikłany w szpiegostwo, wplątany w pisanie książki o Feliksie Dzierżyńskim, krąży od meliny do meliny w pijackich zwidach, ustawicznie zdradza żonę, traci kontakt z rzeczywistością. I – rzecz najbardziej wymowna – milczy. Bal u kata nie jest jednak ani zamachem na pomnik wielkiego artysty, ani przesadzoną bajką napisaną przez autora o wyraźnych tendencjach prawicowych. Fakty w niej przedstawione są za dobrze udokumentowane, cytaty zbyt wyraziste, postaci – Słomczyński, Szymborska, Koźniewski, Miłosz – zbyt prawdziwe. Co gorsza, zakończenie książki nie przynosi odkupienia i oddechu ulgi, bo wyrządzone zło nie zostało ukarane. Ba, nikt mu nawet nie zadośćuczynił! Ofiary – te, które przeżyły – opuściły mury więzień, zmuszone do zapomnienia o doznanych krzywdach, ich nieukarani oprawcy dożyli późnej starości, a niegdysiejsi klakierzy Stalina prześcigali się w bezprzykładnej samokrytyce, usprawiedliwiając haniebną działalność uwiedzeniem czasami „błędów i wypaczeń”. Bal u kata to lektura napisana ze swadą, a nawet poczuciem humoru, ale przede wszystkim przygnębiająca, bo bardzo prawdziwa. Nikt nie ma wątpliwości, że zło ostatecznie zatriumfowało i że ofiary – w tym Borowski – nadal czekają na sprawiedliwość. Czy ta w końcu nadejdzie? Urbankowski uważa to pytanie za czysto retoryczne.